Zamanın qavranılması insan psixologiyasının valehedici cəhətlərindəndir. Hər kəs zamanın nə qədər dəyərli, hətta qızıl kimi qiymətli olduğundan bəhs edir. Çoxu vaxtın sürətli keçməsindən ehtiyat edir. Son illərdə isə demək olar ki, hamı zamanın uçmasından şikayətlənir.
Sanki illər keçdikcə zaman anlayışı daralır, bir gün 1 saat, bir il 1 ay kimi sürətli keçir. Elə bil insanlar “zaman maşını”nın içinə düşüblər.
Bunun səbəbi nədir? İnsanların psixologiyası dəyişib?
Psixoloq Elnur Rüstəmov Bizim.Media-ya bildirib ki, hər bir insan həyatının müəyyən dönəmində vaxtın tez keçməsi nəticəsində heç bir işi çatdıra bilmədiyinə görə şikayət edir:
“Sürətli və tez keçən zamanın qavranılması yalnız vaxt anlayışına əsaslanmır, bu proses həm də psixoloji və fizioloji amillərin birləşməsindən təsirlənir. Elm bizə deyir ki, yerin fırlanması sabit deyil, çünki bu prosesdə zamanla kiçik dalğalanmalar olur. Həmçinin araşdırmalar göstərir ki, planetimiz görünməz dərəcədə olsa da, tədricən sürətlənir.
Bu sürətlənmənin əsas səbəbi iqlim dəyişikliyinə görə kütlənin yenidən bölüşdürülməsidir. Bəzi fərziyyələrə əsasən, buzlaqlar əridikcə su müxtəlif bölgələrdə yenidən paylanır və bu da yerin ətalətini dəyişir. Belə dəyişiklik planetin cüzi də olsa, daha sürətli fırlanmasına gətirib çıxarır.
Beləliklə, sürətlənmiş yer, zaman təcrübəmizdə incə, lakin nəzərə çarpan bir dəyişiklik yaradır…
Günlər daha tez keçir, son tarixlər daha tez yaxınlaşır və təcililik hissi gündəlik fəaliyyətlərimizi əhatə edir.
Zamanın bu dəyişmiş qavrayışının təsiri texnologiyanın sürətli inkişafı ilə birləşdikdə daha çox özünü büruzə verir və daha çox narahatlıq doğurur. Texnoloji inqilab ünsiyyət, iş və dünyadakı proseslərin sürətlənməsinə ciddi şəkildə təsir göstərdi. Bu inkişaf zamanla həyatın adaptasiya olduğumuz sürətinə daha bir qat əlavə etdi. Məlumdur ki, internet, sosial media və sosial ünsiyyət xidmətləri tərəfindən təmin edilən ani əlaqələr, məsafələri və saat qurşaqlarını sıxışdıraraq, bizim hər zaman əlçatan olmağımızı və dərhal geri dönüş etməyimizi təmin etdi. Bu daimi əlaqə həyatımızın hər sahəsində hiss etdiyimiz sürət tempini artıran ən əsaslı səbəblərdəndir.
Bu məsələyə psixoloji tərəfdən baxsaq, çoxsaylı araşdırmalar göstərir ki, diqqətimizin yüksək olduğu və müəyyən bir fəaliyyətlə məşğul olduğumuz an zamanın sürətləndiyi hiss olunur. Əksinə, gün ərzində cansıxıcı və ya diqqətimizi yayındıran işlərlə məşğul olduqda isə zaman psixoloji olaraq daha yavaş hərəkət edir. Bunun səbəbi, bizim zaman qavrayışımızın müvəqqəti məlumatların işlənməsinə nə qədər diqqət ayırdığımızla sıx bağlıdır.
“Ölçülə bilən” zamanla “insan ağlının qəbul etdiyi” zaman eyni deyil
“Ağıl vaxtı” təsvirlər ardıcıllığıdır, yəni hiss orqanlarından gələn qıcıqlarla qidalanır və bu anlayış təbii vaxtın əksidir. Keçmişlə indiki zaman arasındakı fərq zehni baxışın dəyişməsi ilə bağlıdır. Beynimiz yaşlandıqca zehni baxış dəyişir. Əsas nevroloji xüsusiyyətlər pisləşir, bizi yeni məlumatları daha yavaş əldə etməyə və emal etməyə məcbur edir.
Həmçinin artan emosional vəziyyətlər, istər müsbət, istərsə də mənfi, bizim zaman qavrayışımıza ciddi təsir edir. Stressli və ya həyəcanlandıran təcrübələr zamanı bədənin fizioloji oyanması zamanı yavaşlatmış kimi göstərir, çünki beynimiz qısa müddətdə daha çox məlumat emal edir. Əksinə, sakit və ya rahat vəziyyətlər zamanın daha tez keçdiyini hiss etdirir, çünki məlumatlar normal axınla qavranılır.
Monoton, hər gün icra edilən fəaliyyətlər də zamanın daha sürətli getdiyini hiss etdirə bilər.
Çünki bu məlumatları dəfələrlə emal etdiyi üçün, müəyyən müddət sonra beynin eyni məlumatları emal etməsi daha asanlaşır və qısa vaxtı əhatə edir. Beləliklə psixoloji olaraq vaxtın qısaldığı hiss olunur. Bunun əksinə araşdırmalar göstərir ki, insanlar daimi fəaliyyətlərdən fərqli olaraq, bir dəfə yaşadıqları təcrübəni daha uzun və daha asan xatırlayır. Çünki yeni işlər və ya yeni təcrübələr zamanı yavaşladır, buna səbəb isə, beynimizin tanış olmayan məlumatları kodlaşdırmaq və emal etmək üçün daha çox işləməsidir.
Beləliklə, bu anlayışı ümumiləşdirsək, bir daha zamanın qavranılmasının, obyektiv vaxtın ölçülməsi funksiyası olmaqdan daha çox, psixoloji, fizioloji və hətta genetik amillərlə mürəkkəb və qarşılıqlı əlaqəli olduğu əsaslı şəkildə görünür.
Bu əsas mexanizmləri başa düşmək bizə zaman təcrübəmizin subyektiv xarakterini daha yaxşı qiymətləndirməyə kömək edə bilər. Nəzəriyyələr çox olsa da, zaman qavrayışının sirri bizi ovsunlamaqda davam edir. Onu nəyin idarə etdiyini elmi olaraq müəyyən etməyənə qədər, zamanın həmişə olduğu kimi yaxud daha sürətlə keçdiyini söyləmək mübahisəli olaraq qalacaq”.
